سید علی سیستانی

سید علی سیستانی در ۱۳ مرداد ۱۳۰۹ برابر با ۹ ربیع‌الاول ۱۳۴۹ در شهر مشهد ایران زاده شد و پدرش به نام جدش، اسم او را علی گذاشت. نام پدر وی سید محمدباقر می‌باشد و مادر او از خانواده‌ای آذربایجانی و فرزند سید رضا مهربانی می‌باشد. خاندان او از سادات حسینی‌اند که در عهد صفوی در اصفهان می‌زیستند. سلطان حسین صفوی، جدّ اعلای او سید محمد را به منصب شیخ‌الاسلامی در سیستان منصوب کرد؛ لذا با خانواده‌اش به آن جا منتقل شد و سکنی گزید.

سیستانی ایرانی است و با وجود زندگی طولانی در عراق، هنوز تابعیت و گذرنامه این کشور را دریافت نکرده‌است.

سید ابوالقاسم خویی در اواخر عمرش و همزمان با سال ۱۴۰۹ قمری به او پیشنهادِ امامت نماز در مسجد خضرا را داد و از آن پس، سیستانی به جای خویی در آن مسجد امامتِ نماز را بر عهده داشت. بعد از درگذشت خویی، سید علی سیستانی نماز میت را بر جنازهٔ او خواند. پس از آن، زمام مرجعیت حوزه علمیه را بدست گرفت و شروع به فرستادن اجازات، تقسیم و پخش حقوق و تدریس از روی منبر سید ابوالقاسم خویی در مسجد خضرا کرد. بسیاری از مجتهدین وقت و پیشاپیش همه سید علی بهشتی و مرتضی بروجردی پس از درگذشت خویی، مردم و مقلدان وی را به سید علی سیستانی ارجاع دادند. به این صورت، سیستانی شهرت زیادی در ایران، عراق، کشورهای خلیج فارس، هند، آفریقا و اروپا مخصوصاً در میان قشر جوان و همچنین علما پیدا کرد.

او از معدود افرادی است که اجازه‌نامه کتبی اجتهاد از استاد پر آوازه‌اش سید ابوالقاسم خویی دارد.

از پنج سالگی به تعلیم قرآن پرداخت. سپس به منظور آموزش علوم دینی، وارد مدرسهٔ دارالتعلیم دینی شد. در سال ۱۳۲۰ به امر پدرش شروع به آموختن مقدمات علوم حوزوی نمود که مجموعه‌ای از دروس ادبی همچون شرح الفیه ابن مالک، مغنی ابن هشام، مطول تفتازانی، مقامات حریری و شرح النظام را نزد ادیب نیشابوری و بعضی دیگر از استادان آموخت.

وی هم‌زمان با تدریس و تحقیق و بحث مشغول تألیف و نگاشتن کتاب‌های مهم و چند رساله است همچنین کلیه تقریرات بحث‌های استادان خود را به رشته تألیف درآورده است.

شرح لمعه و قوانین را نزد سید احمد یزدی فرا گرفت و قسمتی از دروس دورهٔ سطح مثل مکاسب و رسائل و کفایه را نزد هاشم قزوینی خواند. تعدادی از کتب فلسفی همچون شرح منظومه سبزواری و شرح الاشراق و اسفار را نزد آیسی خواند و شوارق الالهام را نزد مجتبی قزوینی آموخت و در دروس میرزا مهدی اصفهانی، مهدی آشتیانی و هاشم قزوینی نیز شرکت جست. پس از فراگیری علوم ابتدایی، مقدمات و سطح، نزد برخی از استادان و مدرسان به فراگیری علوم عقلیه و معارف الهیه پرداخت.

سپس در سال ۱۳۲۷ به شهر قم مهاجرت کرد و از سید حسین طباطبایی بروجردی در فقه و اصول بهره برد و از دانش فقهی او به‌ویژه در علم رجال و حدیث استفاده نمود. وی همچنین در دروس محمد حجت کوه‌کمری شرکت کرد.

در سال ۱۳۳۰ از قم به نجف مهاجرت کرد، در مدرسه بخارایی مستقر شد و در جلسات اساتیدی همچون سید ابوالقاسم خویی، حسین حلی، علی محمد بروجردی، سید محسن حکیم و سید محمود حسینی شاهرودی شرکت کرد.

او در این بین سالهای طولانی در نزد سید ابوالقاسم خویی تلمذ کرده و از جمله کسانی است که در دوران طولانی شاگرد او بوده‌است.

در سال ۱۳۳۹ تصمیم به بازگشت به مشهد گرفت و چون تصور می‌کرد که در آنجا مستقر خواهد شد، از این رو استادانش سید ابوالقاسم خویی و حسین حلی، رسیدن به درجه اجتهاد را برای او مکتوب کردند.

سید علی سیستانی یکی از چند نفری است که از ابوالقاسم خویی اجازه اجتهاد کتبی گرفتند. دو نفر دیگر عبارتند از: میرزا علی فلسفی، سید تقی طباطبایی قمی.

سیستانی در سال ۱۳۴۰ بار دیگر به نجف بازگشت و به تدریس درس خارج در فقه در باب مکاسب شیخ انصاری و شرح عروه در باب طهارت و بیشتر کتاب صلاة پرداخت.

وی بعد از درگذشت سید نصرالله مستنبط و سید ابوالقاسم خویی و سید عبدالاعلی موسوی سبزواری، مرجع تقلید شد.

او در سال ۱۳۸۰ هجری قمری در حالی که سی و یک ساله بود موفق به دریافت اجازه اجتهاد مطلق از دو استاد خود یعنی سید ابوالقاسم خویی و حسین حلی شد چنان‌که او از معدود نفراتی است که از سید ابوالقاسم خویی اجازه اجتهاد گرفته‌اند (سه نفر دیگر سیف اله جعفرزاده گیلانی و میرزا علی فلسفی و سید تقی طباطبایی قمی می‌باشند) از سوی دیگر تنها شخصی است که از حسین حلی اجازه اجتهاد مطلق گرفته‌است. آقابزرگ تهرانی نیز در نوشته‌ای به تاریخ ۱۳۸۰ هجری قمری توانمندی او را در علم رجال و حدیث مکتوب کرده‌است.

مکتب فقهی سید علی سیستانی مکتبی تلفیقی یا تطبیقی از مکاتب فقهی مشهد، قم و نجف تلقی می‌شود. در تفقه سید علی سیستانی آرای میرزا مهدی اصفهانی از مشهد، سید حسین طباطبایی بروجردی از قم و سید ابوالقاسم خویی از نجف مشهود است.

• شرح کتاب العروة الوثقی
• بحث‌های اصولی (دوره کامل اصول در چندین جلد)
• کتاب القضاء
• کتاب بیع و خیارات
• رساله در (الصلاة فی اللباس المشکوک)
• رساله در مبحث ربا
• رساله در (خُمس الفوائدِ و الأرباح)
• رساله در نماز مسافر
• رساله در مبحث قبله
• رساله در قاعده ید
• رساله در قاعده تجاوز و فراغ
• رساله در قاعده لاضرر و لاضرار
• رساله در مبحث تقیه
• رساله در قاعده الزام
• رساله در قاعده قرعه
• رساله در اجتهاد و تقلید
• رساله در عدم تحریف قرآن (صیانة الکتاب العزیز من التحریف)
• رساله در (حجیة مراسیل إبن أبی عمیر)
• رساله در تاریخ حدیث نگاری اسلامی (تاریخ تدوین الحدیث فی الإسلام)
• شرح مشیخه تهذیبین
• نقد رساله تصحیح اسانید محقق اردبیلی
• رساله‌ای در (مسالک القدماء فی حجیة الأخبار)
• الفوائد الغرویة
• الفوائد الفقهیة
• شرح مشیخه فقیه
• رساله در صحت انتسابِ کتابِ الملل به فضل بن شاذان
• رساله در اختلاف افق (اختلاف الآفاق فی رؤیة الهلال)
• رساله در حکم اختلاف دو مجتهد متساوی در فتوی

(تقریرات فقه و اصول):

• تعارض ادله (تقریرات سید هاشم هاشمی)
• استصحاب (تقریرات سید مرتضی مهری)
• کتاب الصلاة (تقریرات سید مرتضی مهری)
• مباحث الفاظ (تقریرات سید حسن مرعشی)
• کتاب الصوم (تقریرات سید حسن مرعشی)
• اجتهاد و تقلید (تقریرات سید محمد علی ربانی)
• قاعده الزام (تقریرات سید محمد علی ربانی)
• الرافد فی علم الأصول (تقریرات سید منیر خباز)
• قاعده لاضرر و لاضرار

(کتب فتوایی به زبان فارسی):

• رساله توضیح المسائل جامع در ۴ مجلد
• رساله توضیح المسائل
• مناسک حج
• ملحقات مناسک حج
• فقه برای غرب نشینان

(کتب فتوایی به زبان عربی):

• التعلیقةُ عَلَی العروة الوثقی (الجزء الأول و الثانی و الثالث)
• منهاج الصالحین (الجزء الأول و الثانی و الثالث)
• مناسک الحج
• مناسک الحج و مُلحقاتِها
• المسائل المنتخبة
• الفقه للمغتربین
• الفتاوی المیسرة
• الوجیز فی أحکام العبادات
• المیسر فی الحج و العمرة
• أسئلة حول رؤیة الهلال و أجوِبَتها

انتخاب نخست‌وزیر

سید علی سیستانی در تغییر نخست‌وزیر عراق (نوری المالکی) و انتصاب نخست‌وزیر جدید نیز نقشی مهم ایفا کرد. او در یازدهم رمضان ۱۴۳۵ در نامه‌ای به اعضای رهبری حزب الدعوه عراق که نوری المالکی رهبری آن را بر عهده داشت نوشت: با توجه به شرایط بحرانی موجود در عراق عزیز و ضرورت تعامل با بحران‌های گریبانگیر آن با دیدگاه متفاوت‌تر از آنچه در کشور جاری است من ضروری می‌بینم که در جهت انتخاب نخست‌وزیر جدیدی که از موافقت و اجماع ملی برخوردار باشد و بتواند با رهبران سیاسی و دیگر گروه‌ها کشور را از تهدیدهای تروریستی و جنگ‌های طوائفی و تقسیم نجات دهد تسریع شود.

اعلان جهاد

در پی ظهور داعش، سقوط موصل و پیشروی نیروهای داعش به سمت بغداد و کربلا، این مرجع تقلید شیعه، به‌طور بی‌سابقه فتوای جهاد صادر کرد. برای دفاع از شیعیان خواسته تا «سلاح بردارند و با تروریست (داعش) مبارزه کنند». سخنگوی وی اعلام کرده‌است که «شهروندانی که قادر به حمل اسلحه هستند، وظیفه دارند که در دفاع از کشور و مردم خود و اماکن مقدس، به نیروهای امنیتی کشور بپیوندند». شیخ مهدی کربلایی نماینده سید علی سیستانی و خطیب نماز جمعه کربلا گفت «هر که توانایی دارد باید به دفاع از عراق و ملت و مقدسات آن بپردازد و این امر بر دیگران ساقط است». در پی این فتوا و نام‌نویسی تعداد زیادی از مردم، نیروهای بسیج مردمی عراق (به عربی حشد شعبی) تشکیل شد. این نیروها نقش حیاتی در بازپس‌گیری شهرهای اشغال شده عراق مانند رمادی و تکریت از سلطه داعش داشته‌اند. سید علی سیستانی در نامه‌ای ۲۰ ماده‌ای به رزمندگان عراقی توصیه‌های لازم برای تحقق جهاد واقعی را در قالب ۲۰ فرمان صادر کرد و از آنان خواست در نبرد با داعش از حدود دستورات دین تجاوز نکنند. او با استناد به متون اسلامی این نیروها را از هرگونه تعرض به غیر مسلمانان و اموال آنان، هتک حرمت اسیران و بدنهای کشته‌شدگان بر حذر داشت. و سرانجام با پیشروی‌های مردمی عراق شهرهای زیادی از جمله مقر خلافت و فرماندهی داعش، شهر موصل عراق پاکسازی و آزاد شد.

اعتراضات عراق

در پی اعتراضات عراق که از آبان ماه ۱۳۹۸ آغاز شد و تعداد زیادی از شهرهای شیعه نشین تظاهرات ضد دولتی برپاشد، سید علی سیستانی در مجموعه مواضعی نظرات خود را اعلام کرد. این مواضع از طریق تریبون نماز جمعه کربلا به صورت هفتگی بیان شد. محورهای اصلی این مواضع به این شرح است:

• حمایت از اصل اصلاحات در عراق
• حمایت مبارزه بر ضد فساد و ناکارآمدی
• حمایت از اعتراضات مسالمت‌آمیز و مطالبات قانونی
• شهید دانستن کشته‌شدگان اعتراضات
• مخالفت با تخریب و تظاهرات نامسالمت‌آمیز و هرگونه هرج و مرج
• مخالفت با مداخله خارجی در تحولات عراق
• توصیه به عدم استفاده از تصاویر وی در تظاهرات
• توصیه به استعفای نخست‌وزیر عادل عبدالمهدی که به استعفای او انجامید
• حمایت از انتخابات زودهنگام پارلمانی
• ضرورت قرار گرفتن هر گونه سلاح در ذیل حاکمیت دولت

سید علی سیستانی در این مواضع همچنین دیدگاه خود دربارهٔ مبنای مشروعیت حکومت را اعلام کرد و گفت: «تنها مردم منشأ حکومت‌ها هستند و [حکومت‌ها] مشروعیت خود را از آنها می‌گیرند بنابرین راه خروج از بحران رجوع به مردم و انتخابات است.» ابوالفضل فاتح می‌گوید شکل‌گیری مبانی تئوریک و گفتمان این مرجع شیعه دربارهٔ حق اعتراض و دولت مدنی، یک نقطه عطف است و این رویکرد سید علی سیستانی علاوه بر عراق بر گفتمان اصلاحی و نگاه فقه سیاسی شیعه و حتی جوامع اسلامی نسبت به حکومت تأثیرات بلند مدت و عمیقی بر جای خواهد گذاشت.

مکتب سیستانی

در مقاله‌ای که با عنوان «مکتب سیستانی» به قلم ابوالفضل فاتح و پس از سه ملاقات با او در طول یک دهه نوشته شده با یادآوری این که «چگونه شخصیتی گوشه عزلت اختیار می‌کند و سال‌ها از کنج بیت محقرش بیرون نمی‌آید، با رسانه‌ها گفتگو نمی‌کند، کمترین تصویر و فیلمی از او منتشر نمی‌شود اما در این حال موثرترین شخصیت امروز عراق و مرجع عالی شیعیان است»، توضیح داده شده «اقتدار علمی»، «قرار گرفتن در حد فاصل دولت ملت» و «اقدام مرجعیت در قالب یک نهاد مدنی»، «پرهیز از سیاست زدگی بیت»، «پرهیز از تملق»، «حساسیت به فساد»، «توجه به آزادی مذاهب»، «پرهیز از مداخله در آزادی‌های عمومی» و «سلوک شخصی و اخلاقی از جمله انسان دوستی، ساده زیستی و فروتنی» سید علی سیستانی وجوه تمایز او و از منابع اصلی اقتدار این رهبر مذهبی است. در این مقاله آمده‌است: «ریشه حقیقی تأثیرگذاری اقدامات ایشان در قدرت نهاد مرجعیت و استقلال آن است و گرنه آیت‌الله در قانون اساسی عراق جایگاهی ندارد و از نظر حقوقی دارای قدرتی نیست. اما قدرت فعلی مرجعیت در واقع ما حصل عنایت الهی و رویهٔ مردمی است که این نهاد برای خود قرار داده‌است. این نهاد مستقل از دولت اما در حد فاصل دولت و جامعه خود را تعریف کرده‌است. همین در حد فاصل بودن است که به آن قدرت می‌بخشد. نهاد مرجعیت در چنین فرایندی نه بخشی از قدرت رسمی سیاسی است که قربانی شکاف دولت – ملت شود و نه بخش بی‌تفاوت بدنه اجتماعی که تأثیری در سیاست‌ها و روندها نداشته باشد. او در مرز دولت و مردم است تا هم از مردم حفاظت کند و هم دولت را مهار سازد».

ابوالفضل فاتح در یادداشتی برای خویی، معتقد است که قم و نجف هم‌اکنون در تلاقی تجربه‌ها و مکتب فکری و اجتهادی خویی و خمینی قرار گرفته‌اند و فرصت یافته‌اند تا همه‌جانبه تر بیاندیشند و از این تلاقی و مناظره بهره ببرند. و از همین روی شیوهٔ سیستانی را هم متأثر از آن دو مکتب اجتهادی دانسته و مکتب سیستانی را شیوهٔ بینابینی و تلاقی دو مکتب خویی و خمینی معرفی کرده و افزوده‌است: «در دوره پس از صدام علمای نجف اشرف و در راس آن مرجعیت عالی شاید تحت تأثیر تلاقی دو اندیشه متفاوت آیت الله العظمی خویی و حضرت امام خمینی نه شیوه کناره‌گیری از قدرت را برگزیدند و نه شیوه در دست گرفتن قدرت … نهاد مرجعیت در واقع در عوض پیوستن به عرصه اختلافات و شکاف‌های سیاسی خود را به نیروی اجتماعی مستحکمی بدل کرد تا سیاستمداران را از خودکامگی بازدارد. به جای آنکه نهاد دین را به سیاست‌های روزمره آغشته سازد، نهاد سیاست را چنان متأثر ساخت تا منزلت مذهبی و مردمی نهاد دین را به رسمیت بشناسد و به ارزش‌های بنیادین آن احترام بگذارد. این همان شیوهٔ بینابینی و نظارت بر سیاست و قدرت همراه با زعامت امت است».

نمونه‌ای از ساده زیستی علی سیستانی منزل شخصی اوست. این منزل ساده، ملک شخصی او نیست و منزلی استیجاری است و او از سال ۱۹۷۰ میلادی به مدت ۴۶ سال در این مکان زندگی می‌کند.

مدیر مسئول روزنامه جمهوری اسلامی، مسیح مهاجری نیز پس از ملاقات با سید علی سیستانی؛ دوراندیشی و پرهیز از تصمیمات عجولانه و همچنین تسلط بر تاریخ و استفاده از ادبیات تاریخ را از جمله ویژگی‌های وی عنوان می‌کند و می‌گوید: «آیت‌الله سیستانی با توجه به نیاز و شرایط روز وارد سیاست شدند ولی سیاست زده نشدند؛ سیاست ایشان را هدایت نکرد بلکه ایشان سیاست را هدایت کردند. آیت‌الله سیستانی با هنر و دوراندیشی خود عراق جدید را دیده بودند؛ عراقی که به دموکراسی خود ببالد و از دیکتاتوری در آن خبری نباشد لذا ایشان توانستند دموکراسی را در عراق در قالب قانون اساسی پیاده کنند و به اشغال آمریکا بدون هرگونه درگیری پایان دهند».

قرار گرفتن در فهرست صد چهره تأثیرگذار جهان

او در در سالهای ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ به انتخاب مجله تایم در فهرست صد چهره تأثیرگذار جهان قرار گرفت.

تأسیس مرکز تخصصی و فوق تخصصی چشم‌پزشکی جواد الائمه در شهر قم و تحت نظارت سید جواد شهرستانی نماینده سیستانی در ایران که در اردیبهشت سال ۱۳۸۳ افتتاح گردید.درمانگاه خیریه امام صادق در قم و در سال ۱۴۲۰ هـ.ق. تأسیس گردید.

بیمارستان تخصصی و فوق‌تخصصی نور با پیش‌بینی ۳۵۰ تخت که قرار است یکی از مدرن‌ترین و مجهزترین بیمارستان‌های ایران باشد. فاز اول آن با اولویت بیماری‌های قلب و عروق، دست کم تا اواسط ۱۴۰۰ راه اندازی می‌شود.

همزمان با اپیدمی ویروس کرونا در ایران، خبرگزاری‌ها در اردیبهشت ۹۹ خبر دادند: دفتر سیستانی مبلغ ۱٫۵ میلیون دلار را با اولویت دادن به بیماران کرونایی در قم که در ابتدای بحران کرونا در ایران، اختصاص داده‌است. با این مبلغ خدمات بهداشتی و تجهیزات پزشکی مورد نیاز بیماران کرونایی وارد کشور شد و در اختیار کادر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و بیماران کرونایی قرار گرفت.

در تاریخ ۸ مارس ۲۰۲۱ مورخ ۱۶ اسفند ۱۳۹۹ پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان در ادامه سفر چهار روزهٔ خود به عراق، در نجف با علی سیستانی، یکی از بانفوذترین مراجع تقلید شیعه دیدار کرد. علی سیستانی در این دیدار در مورد بی عدالتی، ستم، فقر، آزار و اذیت‌های مذهبی و فکری، سرکوب آزادی‌های اساسی و فقدان عدالت اجتماعی که کشورهای مختلف از آن رنج می‌برند، به ویژه جنگ‌ها و اقدامات خشونت بار، محاصره اقتصادی، آوارگی و دیگر مواردی که ملت‌های منطقه به ویژه ملت فلسطین در اراضی اشغالی از آن رنج می‌برند، صحبت کرد.

پایگاه خبری آمریکایی «الحره» مدعی شد سیستانی به ندرت مسئولی را می‌پذیرد و تاکنون از گفت و گو با نخست وزیران کنونی و پیشین عراق خودداری کرده‌است و به شرطی که هیچ مقام عراقی در این نشست شرکت نکند، با دیدار پاپ موافقت نموده‌است.

ابوالفضل فاتح که پیشتر یادداشت‌های مکتب سیستانی و مکتب نجف را نوشته بود، در یادداشتی با عنوان «مکتب گفت و گو» دربارهٔ این دیدار نوشت: مهم‌ترین پیام دیدار با پاپ، بازتعریف مشروعیت گفت و گو در دکترین تشیع از سوی آیت الله سیستانی بوده‌است.

• وبگاه رسمی آیت‌الله سیستانی
• تابناک (۲۰۱۴-۰۵-۲۷). «فتوایی متفاوت از آیت‌الله سیستانی دربارهٔ حجاب». تابناک | TABNAK. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۱۹.
• شفقنا (پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه)
• شبکه اطلاع‌رسانی اجتهاد
• فهرست آثار چاپ شده آیت‌الله سیستانی
• پایگاه مجازی والعادیات